Tôn Tử nói:
Phàm dấy binh mười vạn, đi xa ngàn dặm, tính chung các phí tổn của trăm họ, phí tổn trong quân… Mỗi ngày lên tới ngàn lạng vàng, trong ngoài phải náo động, nhân dân chịu vất vả vì việc phu dịch ở dọc đường, bỏ bê công việc làm ăn, lên tới bảy mươi vạn nhà. Phép tỉnh điền cứ tám nhà là một lân, một nhà tòng quân thì bảy nhà phải cung phụng, dấy quân mười vạn thì bỏ cày cấy đến bảy mươi vạn nhà.
Kéo dài đến nhiều năm để tranh thắng lợi trong một ngày, mà lại không dám ban tước lộc, không dám thưởng trăm lạng vàng để dùng gián điệp, đến nỗi không biết tình hình quân địch, đó là hạng người hết sức bất nhân. Giữ nhau mấy năm thì bảy mươi vạn nhà tốn kém rất nhiều, thế mà lại tiếc cái nhỏ nhặt tước lộc bạc vàng, không sai gián điệp đi dò địch tình để đánh mà lấy thắng, đó là kẻ bất nhân rất mực.
Người ấy chẳng đáng làm chủ tướng của mọi người, chẳng đáng làm tôi phò chúa, không thể làm chủ được sự thắng lợi vậy.
Cho nên các bậc vua sáng tướng tài, sở dĩ dấy binh thắng địch, thành công hơn người, đó là nhờ biết trước vậy. Là nói sự khéo dùng gián điệp, cho nên sự động tĩnh của bên địch đều biết trước được.
Biết trước đây, không phải nhờ quỷ thần mách bảo, không phải nhờ so sánh các việc tương tự mà tìm biết được, phải nhờ người mà biết được tình hình của quân địch. Quỷ thần nhìn không thấy, nghe không biết, không nên đảo cầu để dò hỏi. Không nên lấy cái việc giống nhau mà suy diễn một cách tưởng tượng.
Tất phải lấy ở người để biết tình hình của bên địch. Cái tình quỷ thần, có thể dùng bói toán mà biết, cái lẽ trời đất có thể lấy độ số mà nghiệm, duy chỉ cái tình hình của bên địch, tất phải do gián điệp thì mới biết được.
Cho nên, dùng gián điệp thì có năm loại:
1. Nhân gián: là dùng người quê hương của kẻ địch, hậu đãi để khiến họ làm gián điệp.
2. Nội gián: là dùng những người làm quan mà bị mất chức, những con cháu của người bị giết, những nhà bị phạt vạ lây. Dựa vào những hiềm khích này, lấy mà dùng làm gián điệp.
3. Phản gián: là dùng gián điệp của địch, địch sai gián điệp đến dò ta, ta biết thóp, lại tặng hậu cho nhiều để trái lại, lại làm gián điệp cho ta.
4. Tử gián: là làm sự dối trá ở bên ngoài, vờ để tiết lộ, khiến gián điệp của ta thấy, khi gián điệp của ta sang bên địch, bị họ bắt được, tất đem cái việc dối trá đã thấy nói với bên địch, địch theo mà phòng ngừa, sau ta không làm đúng như thế thì gián điệp của ta phải chết.
5. Sinh gián: là gián điệp trở về trình báo. Chọn người hiền tài trí năng của mình, có thể giao thiệp được với người thân quý bên địch, xét xem động tĩnh, dò biết những công việc của họ định làm, khi đã biết được sự thực rồi thì về trình báo với ta, vì thế gọi là sinh gián.
Khi năm hạng gián điệp ấy cùng khởi sự, không ai biết được các đường lối dò xét hiểm hóc của họ như thế mới là thần bí, đáng gọi là vật báu của vua vậy. Nói kẻ địch đều không biết ta làm thế nào mà biết được, tưởng như hiểu được đường lối quỷ thần.
Trong ba quân, xét chung những người thân thiết với tướng suý thì không ai thân thiết cho bằng gián điệp, xét chung những kẻ được thưởng thì không ai được thưởng nhiều cho bằng gián điệp, xét chung các việc bí mật thì không việc nào bí mật cho bằng gián điệp. Nếu không thân cận vỗ về và hậu thưởng tước lộc, thì họ sẽ lại làm việc cho bên địch, tiết lộ sự tình của ta. Việc gián điệp không kín thì hại đến mình.
Không phải là bậc thánh trí thì không dùng được gián điệp. Hiểu thông suốt mọi việc, biết trước các nguy cơ thì mới có thể dùng được gián điệp.
Không phải là bậc nhân nghĩa thì không sai khiến được gián điệp. Người nhân thì có nhân tới người, người nghĩa thì làm việc phải cách. Chủ tướng đã hay lấy nhân mà kết, lấy nghĩa mà khiến, thì kẻ gián điệp hết lòng mà dò xét, vui vẻ mà làm việc cho mình.
Không tinh vi khéo léo thì không biết được thực tình nhờ gián điệp. Gián điệp cũng có khi chỉ cốt lấy được tiền của, không dò được cái thực tình của bên địch, chỉ đem lỡi hão để ứng phó với sự hẹn ước cùng ta, vậy ta phải dụng tâm tính liệu, mới có thể xét biết được sự thật dối, hư thực.
Vi diệu thay! Vi diệu thay! Không có việc gì mà không dùng gián điệp. Việc gì cũng nên dùng gián điệp để biết trước.
Gián điệp của địch chưa do thám ta xong mà ta nghe biết trước rồi, thì gián điệp của địch và kẻ cáo giác cho ta biết đều phải giết chết. Việc phản gián bên địch, mưu định mà chưa làm, chợt có người nghe được đến mách với mình, tất phải cùng với kẻ gián điệp đều giết, một để trị tội tiết lộ, một để diệt miệng phao truyền.
Khi muốn đánh quân nào, muốn chiếm thành nào, muốn giết người nào đều phải biết rõ người tướng trấn giữ, các người thân tín của người tướng, người tiếp khách, người gác cửa, người giữ nhà, tên họ của từng người, đều phải khiến gián điệp của ta tìm tòi mà biết cho đủ. Khi đã biết những người bên địch dùng hiền hay ngu, vụng hay khéo, để lượng tài mà ứng phó.
Tìm cho ra gián điệp mà địch sai tới do thám ta, lấy điều lợi mà dụ dỗ họ, dẫn dắt họ, cho họ ăn ở, như thế có thể dùng họ làm phản gián cho ta được. Đó là lưu gián điệp của bên địch lại để dò hỏi tình hình. Tất phải mời đến một chỗ ở cẩn thận, dùng lời biện huyết, tỏ tình thân ái, rồi sau mới lấy lợi to mà cho, đem phép lớn mà doạ, nếu không phải là người trung thành cẩn cẩn, tất sẽ đến làm việc cho ta.
Nhờ họ làm phản gián mà ta biết tình hình của nước địch, do đó kiếm được hương gián và nội gián bên nước địch để mà lợi dụng. Người nước địch ai có thể sai khiến được, quân bên địch ai có thể dùng được, đều nhờ vào kẻ phản gián mà biết.
Nhân sự phản gián mà biết địch hình, cho nên khiến tử gián, bày đặt việc dối trá để đến cáo giác với quân địch. Nhâ kẻ phản gián ấy mà biết bên địch có thể lừa dối được, sai tử gián đến bảo cho địch biết.
Nhân sự phản gián mà biết địch tình, cho nên có thể sai phái sinh gián đi về đúng kì hạn. Dựa vào phản gián mà biết kín hở, nhân đó sinh gián của ta lấy lợi hại dò xét địch tình thì có thể biết được sự thực và về đúng kỳ hẹn.
Năm việc gián điệp nói trên, nhà vua phải biết đủ, phải cho họ hậu lộc, tiền nhiều. Biết đủ là nhờ ở phản gián, phản gián là gốc của năm kiểu gián điệp, là cốt yếu của công việc, cho nên phản gián không thể không hậu đãi.
Ngày xưa khi nhà Ân khởi nghĩa thì ông Y Doãn ở bên đất nhà Hạ để dò xét. Khi nhà Chu khởi nghĩa thì ông Lã Vọng ở bên đất nhà Ân dò xét.
Cho nên, chỉ bậc vua sáng, tướng tài biết dùng bậc “Thượng Trí” để làm gán điệp, nên đều thành công lớn, đó là điều cốt yếu của việc binh bị, ba quân nhờ cậy vào đó mà hành động. Cái gốc của việc dùng binh ở chỗ biết tình hình bên địch, cho nên nói rằng, ấy là cái chốt của việc binh. Chưa biết địch tình thì quân không thể khởi động được, cho nên nói rằng, ba quân trông cậy vào đó mà hành động.
