Tôn Tử viết:
Địa hình có 6 loại gồm: thông, quải, chi, ải, hiểm, viễn.
1. “Thông”: Đường lối thông đạt, là ta có thể đi, địch có thể đến, đều ở đất bằng, đi lại thuận lợi. Địa hình này ai chiếm trước được chỗ cao, bảo đảm đường vận chuyển lương thực thông suốt mà tác chiến thì đắc lợi.
2. “Quải”: Chỗ đất lưới bẫy, đi thì vướng mắc, là nơi tiến đến thì dễ và trở lui thì khó. Địa hình này nếu địch không phòng thì ta có thể bất ngờ tấn công thì đắc thắng, nếu địch có phòng ta đem quân đến đánh mà không thắng thì khó có thể rút về, rất bất lợi.
3. “Chi”: Cái đất chống giữ nhau, là nơi ta tiến đến bất lợi, địch tiến đến cũng bất lợi. Địa hình này thì địch dù có đem lợi dụ ta cũng chớ nên xuất kích, nên giả thua rút đi, dụ địch tiến ra nửa chừng hãy đem quân trở lại công kích thì ta đắc lợi. Là nơi ta cùng quân địch đều giữ chỗ cao hiểm, đối luỹ đóng quân, giữa có đất bằng, hẹp mà lại dài, ra quân thì không thể dàn bày thành trận, gặp với bên địch thì từ dưới đánh lên, cái thế của hai bên đều không tiện lợi. Hễ ai ra đánh trước thì thua.
4. “Ải”: Khoảng giữa trái núi có cái hang thông, là nơi đất hẹp, ở địa hình “ải” ta nên tìm cách chiếm trước mà chờ địch đến. Nếu địch chiếm trước ta, mà họ dùng nhiều quân giữ cửa thì ta không nên đánh, còn nếu địch không nhiều binh phòng thì ta có thể tiến đánh.
5. “Hiểm”: Chỗ núi sông gò đống, là nơi hiểm trở. Ở địa hình này nếu ta chiếm trước địch thì nên đóng ở chỗ cao, dễ quan sát để chờ địch tới, nếu địch chiếm trước thì ta nên lui quân, chớ tiến đánh.
6. ”Viễn” là nơi xa rộng. Ở địa hình này tình trạng thế lực đôi bên ngang nhau thì không tiện khiêu chiến, nếu miễn cưỡng đánh thì bất lợi. Dinh luỹ xa nhau, thế lực lại đều, chỉ nên ngồi cho quân địch tự đến, không nên đến khiêu khích để đánh nhau.
Sáu điều nói trên là nguyên tắc lợi dụng địa hình, tướng lĩnh có trọng trách không thể không suy xét kỹ.
Việc binh có sáu tình huống tất bại là: có chạy, có rão, có hãm, có đổ, có loạn, có thua. Không phải do tai họa trời đất mà là sai lầm của tướng lĩnh gây ra.
1. “Chạy”: Địa thế đều nhau, mà binh thì rất ít, lấy ít đánh nhiều là cái cách tất bại, là chạy.
2. ”Rão”: Quân mạnh tướng yếu là rão. Là binh sĩ hăng hái mà chỉ huy nhu nhược, tất nhiên kém sức chiến đấu. Binh lính hung hăng, tướng tá hèn nhát không quản lý, ràng buộc được cho nên quân chính hư nát.
3. “Hãm”: Tướng mạnh quân yếu là hãm. Tướng mạnh, cứng cỏi muốn đánh nhưng quân lính thiếu sự huấn luyện, không thể đều sức cùng tiến, nếu dùng, tất phải hãm vào sự thua lụi.
4. ”Đổ”: tiểu tướng oán giận mà không phục, gặp giặc là cứ tự ý xuất chiến, chủ tướng lại không hiểu năng lực của tiểu tướng và binh sỹ, ắt sẽ bại như núi lở. Đại phàm trăm tướng một lòng, ba quân cùng sức mới có thể thắng được bên địch. Nay tiểu tướng tức giận không phục lệnh của đại tướng muốn cho cùng thua, gặp giặc liền đánh, chẳng tính thiệt hơn, cho nên tất phải sụp đổ.
5. ”Loạn”: Tướng yếu, nhu nhược, không uy nghiêm, dạy bảo chẳng rõ, huấn luyện không có bài bản, quan hệ trên dưới không ra thể thống gì, sỹ tốt không có nề nếp, bày binh ngang dọc, bày trận lộn xộn, tự mình làm rối quân đội của mình, là loạn.
6. “Thua”: Tướng mà không biết liệu định, lấy ít đương nhiều, lấy yếu đánh mạnh, binh không tuyển người tinh nhuệ, tác chiến lại không có lực lượng mũi nhọn, là thua.
Sáu tình huống ấy, một là không lượng nhiều ít, hai là vốn thiếu hình đức, ba là không đủ huấn luyện, bốn là gây trận trái nhẽ, năm là pháp lệnh không hành, sáu là chẳng chọn kiêu dũng. Là nguyên nhân dẫn đến thất bại, tướng lĩnh có trọng trách không thể không suy xét kỹ.
Địa hình là điều kiện hỗ trợ cho việc dùng binh. Phán đoán tình hình, giành lấy thắng lợi, khảo sát địa hình lợi hại, tính toán xa gần, đó là phương pháp mà một tướng lĩnh tài giỏi phải nắm vững. Xét được rõ hình đất, chỉ là giúp cho việc binh mà thôi, đó là phần ngọn. Liệu địch chế thắng mới là phần gốc của việc binh.
Nắm vững phương pháp rồi mới chỉ huy tác chiến thì chắc thắng, không nắm vững phương pháp đã lo chỉ huy tác chiến thì tất bại.
Sau khi phân tích quy luật, thấy đánh được chắc thắng, dù vua bảo không đánh vẫn phải kiên trì đánh. Thấy đánh ắt thua, dù vua bảo nhất định phải đánh cũng có thể không đánh. Việc ra quân hành binh, viên tướng ở biên ải, chiến trường phải được tự quyết định. Tiến lui mà phải theo cái lệnh ở trong nước, từ hoàng cung triều đình thì khó mà thành công được. Cho nên, những bậc thánh chúa minh vương quỳ xuống đẩy bánh xe mà nói “Việc ở ngoài cửa cổng thành, thuộc quyền tướng quân quyết định”.
Cho nên, tiến không cầu danh thắng, lui không sợ phạm lệnh, tiến lui trái lệnh, không phải vì mình, là quyết định cho ba quân, xét trên lợi ích của đất nước. Chỉ cốt bảo vệ lợi ích của nhân dân và quốc gia, tướng lĩnh thế mới thực sự là người quý của đất nước.
Đối xử với sỹ tốt như trẻ nhỏ, họ sẽ cùng ta xông pha vào những nơi hung hiểm, coi sỹ tốt như con yêu quý, họ sẽ cùng sống chết bên ta. Vỗ về mà nuôi nấng thì thân mà không lìa, yêu dấu mà khuyến khích thì tin mà không ngờ, cho nên nếu chết thì họ cùng chết, nếu nguy thì họ cùng nguy.
Hậu đãi quân sỹ mà không sử dụng, nuông chiều quân sỹ mà không giáo huấn, phạm pháp mà không phạt thì họ khác nào những đứa con hư, chẳng thể dẫn đi chinh chiến được. Chỉ chuyên làm ơn, thế ơn đã thành, phạt tội họ sẽ oán. Chỉ chuyên phạt tội, hiềm oán đã sâu, làm ơn họ không tin theo. Tất phải ân uy xen lẫn, có thưởng có phạt, rồi sau mới có thể làm tướng được, có thể coi quân được.
Chỉ biết quân mình có thể đánh, mà không hiểu, địch có thể đánh được hay không, thì mới có nửa phần thắng. Biết mình mà không biết người, cũng có khi thắng được.
Biết quân địch có thể đánh được, mà không hiểu quân mình có đánh nổi không, cũng chỉ mới có nửa phần thắng. Biết người mà không biết mình, thì có khi được khi thua.
Biết kẻ địch có thể đánh bại được, biết quân ta có thể đánh được địch, mà không hiểu địa hình bất lợi cho việc tác chiến, thì thắng lợi cũng mới nắm được một nửa.
Cho nên, người biết dùng binh thì hành động quyết không mê muội, sử dụng chiến thuật biến hóa khôn lường.
Thế mới nói: biết người biết mình, phần thắng sẵn dành. Biết đất biết trời, phần thắng vẹn mười. Hiểu được cái thuật đánh giữ thì chỉ có thắng mà không nguy gì cả. Thuận trời, thuận thời, được lợi từ địa hình, sẽ lấy được sự thắng không cùng.
