Tôn Tử nói:
Phàm quản trị, điều khiển quân, bất kể nhiều hay ít, thì quản trị nhiều cũng quản trị ít, bởi vì đã có biên chế tổ chức, phân chia quân số về cho mỗi bộ khúc, hàng ngũ và đã phân rõ số người nhiều ít khác nhau. Giả như các chức: thiên, tỳ, trưởng, ngũ và mọi sự huấn luyện, thăng, giáng đều giao phó cho những chức vụ này, cho nên ta chỉ phải trông coi có ít.
Chỉ huy quân đội nhiều như quân đội ít, là do ở hình danh, hiệu lệnh. Phàm giỏi dùng binh, tướng khua một tiếng chiêng, cất một ngọn cờ thì ba quân đều ứng theo hết, hiệu lệnh đã định thì tuy nhiều cũng như ít.
Thống lĩnh toàn quân, gặp địch tấn công mà không bị bại trận, ấy là nhờ vào thuật biến hóa kỳ ảo khi dùng binh là chính. Biết dùng chính binh và kỳ binh một cách linh hoạt, biến hoá. Cản giặc thì dùng chính trận, thủ thắng thì dùng kỳ binh, trước sau tả hữu đều có thể tiếp ứng nhau được, như thế thì thường được mà không thua vậy.
Dùng binh công địch, tạo được thế như lấy đá chọi trứng, ấy là nhờ biết vận dụng chính xác cái hư cái thực. Binh nếu huấn luyện thành thục, thưởng phạt phân minh, lại biết liệu rõ địch tình, biết tường hư thực, sau mới đem binh tới đánh, thực không khác gì là lấy hòn đá đập vào quả trứng.
Phàm việc tác chiến, chiến đấu, dùng chính binh để đối địch, dùng kỳ binh để thủ thắng. Hai quân gặp nhau, trước lấy quân chiến để cùng nhau hợp chiến, rồi mới phái những kỳ binh, hoặc sấn vào đánh bên cạnh, hoặc đánh vào phía sau, để mà dành chiến thắng.
Tướng giỏi dùng binh sẽ biết dùng chính binh và kỳ binh để tác chiến, ứng biến xuất kỳ không biết đâu là cùng kiệt, biến hóa như trời đất không bao giờ cùng đường, như sông biển không bao giờ cạn nước, như mặt trăng, mặt trời lặn rồi lại mọc, như bốn mùa thay đổi, qua rồi lại đến.
Tiếng cũng không quá 5 thanh bậc, nhưng kết hợp, biến hóa khôn lường, nghe sao cho hết được. 5 thanh bậc là Cung, Thương, Giốc, Chuỷ, Vũ. Khi 5 thanh bậc ấy biến vào bát âm thì những khúc nhạc tấu thật không thể nghe hết.
Sắc màu cũng chỉ có 5 màu, thế nhưng mà 5 sắc ấy biến hóa nhìn sao cho tận. Sắc ngày trước được quy định có Xanh, Vàng, Đỏ, Trắng, Đen.
Vị bất quá cũng chỉ có 5 vị, thế mà 5 vị biến hoá thì không thể xiết nếm. Năm vị chính là Chua, Cay, Mặn, Ngọt, Đắng.
Chiến thuật cũng chỉ có kỳ và chính, nhưng biến hóa của kỳ và chính là vô cùng vô tận. Kỳ chính chuyển hóa lẫn nhau, kỳ cũng là chính, chính cũng là kỳ, biến hoá mà cùng sinh ra nhau, như quay một cái vòng tròn không có khởi điểm cũng không có kết thúc, ai có thể biết được điểm tận cùng được.
Nước lũ chảy xiết cuốn trôi được đá, đó là nhờ cái thế nước lũ. Cái tính của nước là mềm yếu, cái tính của đá là cứng nặng, thế mà nước có thể cuốn trôi được đá là do nhờ cái thế mạnh của dòng nước chảy nhanh, chảy mạnh, chảy từ trên cao xuống thấp.
Chim ưng vồ mồi chỉ 1 cú có thể xé xác con mồi, đó là dựa vào thế tiết. Chim ưng sở dĩ bắt được chim sẻ là nhờ biết tiết chế khoảng cách gần xa, thận trọng chờ đúng lúc rồi mới hành động , khi hành động thì dứt khoát và nhanh như chớp nhoáng.
Cho nên, người chỉ huy đánh trận giỏi là người biết tạo nên thế thì hiểm, tiết thì ngắn và chớp nhoáng. Hiểm là cái thế trận hễ đánh tất giết được địch. Cái tiết ngắn và chớp nhoáng là khoảng cách gần, dốc toàn lực tấn công, tất có thu hoạch.
Thế hiểm như cây cung đã giương dây hết mức, tiết chớp nhoáng như phóng mũi tên từ cây cung mạnh, nhanh vô cùng. Giương cung bắn tên, gần thì dễ trúng. Giao chiến gặp địch, mạnh thì dễ thắng.
Trong lúc rối ren, hình thế ba quân như loạn mà không phải loạn. Trong lúc hỗn độn, cái hình thế của ba quân như bại mà không phải bại. Binh tướng giỏi thì tiến thoái dồn dập, trông như loạn, nhưng thật ra có cờ hiệu điều khiển, không thể loạn. Trong cái hình thế hỗn độn, chợt tan chợt hợp, bên ngoài nhìn vào như cái thế bại trận, nhưng thật ra có hiệu lệnh rõ ràng, tan hợp theo thế, không thể bại được.
Loạn sinh ra ở trị, nhát sinh ra ở mạnh, yếu sinh ra ở khoẻ. Ta có tổ chức chặt chẽ thì khiến địch hỗn loạn, ta có lòng dũng cảm thì khiến địch khiếp sợ, ta có binh lực lớn thì khiến địch suy yếu.
Muốn vờ làm vẻ loạn để nhử quân địch, trước tiên phải rất trị, rồi sau mới có thể vờ loạn được. Muốn vờ làm vẻ nhát để dò quân địch, trước phải rất mạnh, rồi sau mới có thể vờ nhát được.
Muốn vờ làm vẻ yếu để làm kẻ địch kiêu căng, trước phải rất khoẻ, rồi sau mới có thể vờ yếu được.
Trị loạn là ở số, mạnh nhát là ở thế, khoẻ yếu là ở hình. Thực trị mà giả vờ như loạn, là do bộ khúc hàng ngũ, tổ chức biên chế. Thực mạnh mà giả vờ là nhát, nhân ở cái thế, cái ưu thế, hình thế tạo nên. Thực khoẻ mà giả vờ tỏ ra yếu, là thấy ở hình thế của ba quân.
Tướng giỏi là biết cách khéo léo điều khiển quân địch, phải tỏ ra ở cái hình thế, ngụy trang kín đáo để dụ địch, khiến kẻ địch hành động theo ý mình. Ta mạnh mà địch yếu thì ta phô ra cái hình gầy yếu, để dụ cho họ tới đánh. Nhưng nếu ta yếu mà địch mạnh thì ta phải tỏ ra cái hình khoẻ mạnh để khiến kẻ địch rời đi. Hành động của quân địch, đều phải theo sự điều khiển chủ động của ta.
Ta cho, kẻ địch tất lấy. Ta dùng lợi nhỏ dụ kẻ địch, địch ắt đến để chiếm, họ đến chiếm thì rời bỏ thành luỹ, ta lựa chọn cái thế thuận lợi mà đánh vào chỗ trống trải trơ trọi của địch. Hoặc dùng cách đó mà khiến quân địch đến nạp mạng tại trận địa ta đã bố trí sẵn.
Người tướng giỏi tác chiến, thiện chiến là biết tạo ra tình thế có lợi chứ không trách thuộc cấp, biết chọn lựa và sử dùng nhân tài để tạo nên lợi thế, biết mưu lược từ bên trong chính người tướng đó chứ không đổ lỗi, trách phạt người dưới.
Người giỏi tác chiến tạo ra cái thế giống như lăn gỗ đá, gỗ đá ở chỗ bằng thì nằm im, ở chỗ nghiêng dốc thì dịch chuyển, vuông thì dừng, tròn thì lăn. Cái lẽ tự nhiên của ba quân, nguy hiểm tột cùng thì không còn sợ, không còn đường lui thì tất liều mạng, bất đắc dĩ thì phải đánh.
Bởi vậy, cái thế của người giỏi chỉ huy tác chiến cũng như đem hòn đá tròn lăn từ trên núi cao vạn trượng xuống chân núi vậy. Hòn đá lăn từ trên núi cao vạn trượng thì không thể ngăn cản, không phải nhờ hòn đá mà nhờ ở cái thế dốc núi. Binh lính có cái dũng khí để thắng trận, không phải nhờ ở binh lính mà nhờ ở cái thế, cái tình thế lúc ấy. Thế tạo ra chính là như vậy.
